Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
Egzersiz Müdahalelerinin Otizm Spektrum Bozukluğunda Bilişsel Sürece
Etkisi ile İgili Yapılmış̧Çalışmaların Sistematik Derlemesi
Sevim AKŞİT1
, Emine Büşra YILMAZ 2
DOI: https://doi.org/10.38021asbid.1400492 DERLEME
1
İstanbul Rumeli
Üniversitesi,
Spor Bilimleri Fakültesi,
İstanbul/Türkiye
2 Burdur Mehmet Akif
Üniversitesi, Spor Bilimleri
Fakültesi, Burdurl/Türkiye
Öz
Bu derlemenin amacı Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) bulunan çocuklarda
egzersizin bilişsel işlevler üzerindeki etkileri ve OSB’li çocuklara uygulanan egzersiz
programlarının içerikleri ile ilgili yapılan çalışmaların derlenmesidir. Bu çalışma
Moher ve diğerleri (2009) tarafından geliştirilen Prisma Akış Diyagramı temel alınarak
düzenlenmiştir. Derlemedeki 13 makaleden elde edilen bulgulara göre makalelerin
nicel araştırma yöntemleri kullanılarak, genellikle Çin’de ve 2022 yılında yapıldığı,
örneklem grubu olarak en fazla 3-6 yaş grubu ile çalışmaların gerçekleştirildiği ve bu
grupta mini basketbol etkinliklerinin olumlu etkileri olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Bununla birlikte sanal gerçeklik etkinlikleri OSB’li çocuklarda en fazla kullanılan
egzersiz müdahalesi olarak tespit edilmiştir. Egzersiz sürelerinin genel olarak 8 ile 12
hafta arasında değiştiği, haftada en az 2 en fazla 3 gün, en az 30 dakika en fazla 60
dakika olduğu görülmüştür. Müdahalelerin etkilerini belirlemek için makalelerde
ölçek ve anketlerden yararlanılmış ve görüntüleme gibi doğrudan ölçen ölçüm
araçlarını kullanan çalışmaların oldukça sınırlı olduğu sonucuna varılmıştır. Bu
sistematik derleme sonucunda basketbol ve futbol gibi oyun içerikleri koordinatif
gelişim sağlayan egzersiz programları ve bu programlar ile birlikte uyarlanan sanal
gerçeklik etkinliklerinin OSB’li çocuklarda ve ergenlerde bilişsel gelişimi desteklediği
sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar kelimeler: Otizm Spektrum Bozukluğu, Bilişsel Gelişim, Egzersiz.
Systematic Review of Studies on the Effect of Exercise
Interventions on Cognitive Process in Autism Spectrum
Disorder
Abstract
The aim of this review is to compile studies on the effects of exercise on cognitive
functions in children with autism spectrum disorder (ASD) and the content of exercise
programs applied to children with ASD. This study was organized based on the Prisma
Flow Diagram developed by Moher et al. (2009). According to the findings obtained
from the 13 articles in the review, it was concluded that the articles were conducted
using quantitative research methods, generally in China and in 2022, the studies were
mostly conducted with the 3-6 age group as the sample group, and mini basketball
activities had positive effects in this group. However, virtual reality activities were
found to be the most used exercise intervention in children with ASD. It was observed
that exercise durations generally varied between 8 and 12 weeks, at least 2 and at most
3 days a week, at least 30 minutes and at most 60 minutes. Scales and questionnaires
were used in the articles to determine the effects of the interventions and it was
concluded that studies using direct measurement tools such as imaging were very
limited. As a result of this systematic review, it was concluded that game content such
as basketball and football, exercise programs that provide coordinative development,
and virtual reality activities adapted with these programs support cognitive
development in children and adolescents with ASD.
Keywords: Autism Spectrum Disorder, Cognitive Development, Exercise.
Sorumlu Yazar:
Emine Büşra YILMAZ
eminebusray@gmail.com
Yayın Bilgisi
Gönderi Tarihi:
08.12.2023
Kabul Tarihi:
19.03.2024
Online Yayın Tarihi:
28.03.2024
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
71
Giriş
Otizm spektrum bozukluğu (OSB) yaşam boyu süren nörogelişimsel bir bozukluktur. OSB;
sosyal iletişim bozukluğu, tekrarlayan davranışlar gibi davranışsal özellikleri içermektedir
(Bradshaw, Schwichtenberg ve Iverson, 2022). OSB’deki bu farklı özellikler, OSB ile ilişkili genlerin
ve davranışsal semptomların altında yatan nörobiyolojik mekanizmaların araştırılmasında sınırlılık
oluşturmasına rağmen (Tager-Flusberg ve Joseph, 2003) OSB’li bireylerde sosyal işlev bozukluğu
ve tekrarlayan davranışların nedeninin beyin ağının anormal yapısı olduğu düşünülmektedir (Zhao
vd., 2022).
OSB’de beyindeki sinirsel bağlantılarda atipik gelişim olduğu bilinmektedir; bitişik yapılar
arasındaki bağlantıların sayısında artış ve interhemisferik bağlantıların sayısında ise azalma
mevcuttur (Emerson vd., 2017). Bununla birlikte OSB’li bireylerde bilişin birçok etmenini koordine
eden striatum gelişiminde: kaudat ve nükleus akumbenslerinde zıt gelişim eğilimleri ve putamenlerde
tipik gelişim gösteren bireylere göre değişen bir yörünge olduğu bildirilmiştir (Hollander vd., 2005;
Langen vd., 2007; Langen vd., 2009).
OSB atipik beyin gelişimi ve aktivasyonundan kaynaklı olarak genellikle eşit olmayan
gelişmiş bilişsel becerilerle karakterize edilir (Tager-Flusberg ve Joseph, 2003). Bilişsel işlev,
öğrenme ve problem çözme gibi düşünceleri işleme yeteneği olarak kendini gösterir (Halpern, 1998)
ve çocuklarda beyinle birlikte bilişsel işlev de gelişim gösterir (Heidari vd., 2021). Bilişsel işlevler
iki ana tema altında kategorize edilmiştir. Birincisi yürütücü işlevler, bireyin uyarlanabilir becerileri
ve hedef odaklı anlamlı eylemler yürütme yeteneğini (Demetriou vd. 2021) diğeri ise; karmaşık
dikkat, öğrenme ve hafıza, görsel işlev, dil işlevi ve sosyal işlevi içerir (Solomon vd., 2008). OSB'li
bireylerin genellikle eksik olduğu bilişsel işlevin parçalarından olan sosyal ve iletişim becerileri yaş
ve gelişim değişkeninden de etkilenebilmektedir (Barneveld vd., 2014).
Bilişsel süreci kapsayan yürütücü işlevlerin OSB’lilerde farklı yaş dönemlerinde bozulduğu
(Luna vd., 2007) ve yanıt seçimi/engellenmesi, esneklik ve planlama/çalışma belleği üzerinde olan
değişikliklerle (Barendse vd., 2013) kendini gösterdiği OSB literatüründe bildirildiği gibi okul
çağındaki OSB’li çocukların bilişsel profillerini inceleyen çalışmalarda da yer almaktadır (TagerFlusberg ve Joseph, 2003; Cole vd., 2018; Stoodley vd., 2017; Hazlett vd., 2017; Shen vd., 2017;
Petanjek vd., 2019; Salimova, 2022; Kang vd., 2019; Newson ve Thiagarajan, 2019; McVoy vd.,
2019; Wantzen vd., 2022; Garcés vd., 2022). Fakat yine de OSB’nin altında yatan bilişsel ve nörolojik
değişiklikler gizemini koruduğu için (Baribeau vd., 2022) OSB’de etkili müdahale ve tedavi eksikliği
de mevcuttur (Zhao vd., 2022). Bu nedenle OSB’li bireylerde bilişsel iyileştirmeyi destekleyici
müdahalelerin önemli olduğu düşünülmektedir. Bu bağlamda yapılan müdahalelerden birisi de
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
72
egzersiz müdahalesidir (Liang vd, 2022). Ayrıca OSB’li çocuklarda fiziksel ve zihinsel gelişime
yönelik egzersiz müdahaleleri son yıllarda giderek ön plana çıkmaktadır (Akşit, 2023). Örneğin
yapılan bir çalışmada OSB’nin de dahil olduğu nörogelişimsel bozukluklarda fiziksel aktivite
müdahalelerinin bilişsel sürece etkisi incelenmiştir (Gitimoghaddam vd., 2021) ve egzersiz
müdahalelerinin OSB’lilerde yaşam boyu fiziksel ve zihinsel sağlığı artırma potansiyeline sahip
olduğu görülmüştür (Hilton vd., 2020). Bu doğrultuda uygulanan egzersiz müdahale çalışmalarında,
sosyal iletişimle bağlantılı olarak egzersiz ve beyaz madde arasındaki ilişkiyi belirlemek için mini
basketbol (Cai vd., 2020), yüksek yoğunluklu (Shewchuk, 2021), kronik ve akut egzersiz
müdahaleleri gerçekleştirilmiş ve OSB’lilerde bilişsel işleve olumlu etkisi olduğu ortaya konmuştur
(Liang vd., 2022).
OSB gibi nörogelişimsel bozukluklarda ilaç tedavisi etkisizdir ve istenmeyen yan etkiler
ortaya çıkabilir (Chen vd., 2020). Bu sebeple egzersiz müdahaleleri son zamanlarda uyumsuz
davranışları azaltmak ve istenen davranışları artırmak için kanıta dayalı bir uygulama olarak kabul
edilmiştir (Nakutin vd., 2019). OSB’de yürütücü işlev bozukluğu için etkili (farmakolojik olmayan)
tedavi yaklaşımlarının geliştirilmesi, bu alanı etkileyen faktörlerin davranışsal müdahalelerle
değiştirilebileceğine dair kanıtlar mevcuttur. Örneğin; OSB’de kas gücünün teşvik edilmesinin genel
olarak bilgi işlemeyi geliştirme ve çocuklarda- ergenlerde OSB ile ilgili yürütücü işlev bozukluğunu
azaltma potansiyeline sahip olduğu bilinmektedir (Ludyga vd., 2021). Ancak uygulanan egzersiz
müdahalelerinin türleri ve içeriği hakkında çok az bilgi vardır ve farklı müdahale türlerinin etkinliği
belirsizliğini korumaktadır (Li vd., 2023). Bu nedenle egzersiz programlarının etkililiği için de belirli
standartların oluşturulması gereklidir (Chen vd., 2020). OSB'li çocuklarda hangi müdahalelerin motor
performansı ya da bilişsel gelişimi iyileştirdiğini açıklığa kavuşturmak için müdahalenin türü ve
uzunluğu ile müdahalede hedeflenen belirli fiziksel görevler arasındaki ilişkileri inceleyen
araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır (Rafiei Milajerdi vd., 2021) OSB ’de hangi egzersiz
müdahalelerinin ve türünün bilişsel gelişimi olumlu bir şekilde etkilediğini ortaya koyan kanıtlar
oldukça sınırlıdır. Bu bağlamda yapılan sistematik derlemede amaç, OSB’de egzersiz temelli bilişsel
iyileştirme müdahale çalışmalarının sentezini yapmaktır. Bu sistematik derlemenin amacı son 5 yılda
literatürde yapılan çalışmaları inceleyerek OSB'li çocuklarda egzersizin bilişsel işlevler üzerindeki
etkileri ile ilgili yapılan çalışmaları derlemek ve OSB’lilerde bilişsel gelişimi desteklemek için
uygulanan egzersiz programlarının içeriklerini incelemektir. Bununla birlikte OSB’lilerde bilişsel
gelişimi desteklemek için ideal müdahale programları hakkında bir öneri sunulması
amaçlanmaktadır.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
73
Araştırma Problemi
Son 5 yılda literatürde OSB'li çocukların bilişsel işlevlerini desteklemek için yapılan egzersiz
müdahalelerinin bilişsel işlevlere etkisi, müdahale türü, süresi ve içeriği nasıldır?
Gereç ve Yöntem
Sistematik derleme çalışmalarında amaç belirlenen bir araştırma sorusuna cevap aramak için
araştırma sorusuyla ilgili belirlenen özellikler yönünden benzer çalışmaları bir araya getirilerek
sentezlenmesi ve sonuçların birleştirilmesidir (Yılmaz, 2021). Sistematik derlemeye dahil edilecek
makalelerin belirlenmesi noktasında çalışmaların kapsamlı bir şekilde kalitelerinin değerlendirilmesi
de oldukça önemlidir. Sistematik derleme çalışmaları; özellikle belirlenen bir alandaki mevcut
bilgilerin ve eğilimlerin ortaya konulması literatürle ilgili eleştirel bir gözle değerlendirmelerin
sağlanarak bulguların sentezlenmesi için oldukça önemlidir (Yılmaz, 2021). Bu çalışmada da
OSB’lilerde egzersiz müdahalelerinin nöro- bilişsel gelişim, bilişsel gelişim ve üst bilişsel gelişimi
kapsayan yürütücü işlevler üzerindeki etkileri ve egzersiz türleri konusunda yapılan araştırmalar
kapsamlı bir şekilde taranmıştır. Taramada çalışmaya dahil etme, dışlama kriterleri dikkate alınmış
ve makalelerin kalitesi de Moher vd. (2009) önerdiği şekilde Prisma Akış Diyagramı temele alınarak
değerlendirilmiştir.
Prisma Akış Diyagramı, sistematik incelemeler için makalelerin seçiminde kabul edilen bir
yöntemdir. Bu nedenle makaleler Moher ve arkadaşlarının Prisma yöntemine göre (2009) çalışmaya
dahil edilmiştir. Prisma akış şemasına göre sırasıyla aşağıdaki adımlar takip edilmiştir. Çalışmanın
her aşamasında neler yapıldığı ayrıntılı olarak anlatılmıştır.
Aşama 1: Tanımlama: İlk aşamada araştırma sorusu ve araştırmanın çerçevesi belirlenmiştir.
Buna göre“ OSB’lilerde egzersiz müdahalelerinin bilişsel gelişim üzerinde etkili midir? ve
OSB’lilerde hangi egzersiz türleri bilişsel gelişim üzerinde etkilidir?” sorusu çerçevesinde literatür
taranmıştır. Buna göre Google Akademik, Web of Science, SCOPUS, EBSCO ve Academic Search
Ultimate isimli 5 veri tabanında '' Autism, exercise, cognitive development” anahtar kelimeleri
kullanılmıştır. Gelişmiş aramaya makalenin dili İngilizce, araştırma makalesi olma özelliği, hakemli
dergiler ve 2019-2023 yılları arasında yayınlanmış olarak girilmiştir. Google Akademik veri tabanı
tüm alanları kapsadığı için; Web of Science, SCOPUS, Academic Search Ultimate ve EBSCO
kapsamlı ve çok disiplinli veri tabanları olduğu; eğitim, spor ve sağlık konularını kapsadığı için
özellikle tercih edilmiştir.
Aşama 2: Tarama: Bu aşamada çalışmada belirlenen anahtar kelimelerle veri tabanlarında
yapılan aramalar yer almıştır. Sistematik incelemede belirlenen araştırma sorusuna özel anahtar
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
74
kelimeler kullanılarak arama stratejisi geliştirilmiştir. Arama stratejisi için uzmanlardan yardım
alınmıştır. Belirlenen anahtar kelimelerle beş farklı veri tabanında 04.08.2023 tarihinde aramalar
yapılmıştır. Tarama sonucunda toplamda 10.462 makaleye ulaşılmıştır.
Aşama 3: Uygunluk: Bu aşamada bu çalışmanın araştırma sorusunu cevaplayacak en iyi
kriterler belirlenmiştir. Bu kriterler arasından çalışmanın uygunluk kriterleri seçilmiştir. Taranan
makalenin bu uygunluk kriterlerini karşılayıp karşılamadığını belirlemek için değerlendirme kontrol
listesi kullanılmıştır. Yazarlar birbirlerinden bağımsız olarak bu süreci gerçekleştirmiş ve sonrasında
değerlendirmeler karşılaştırılmıştır. Görüş ayrılığının olduğu durumlarda görüş birliğine varılarak her
yazarın onayı alındıktan sonra makaleler çalışmaya dahil edilmiştir. Bu aşamada belirlenen uygunluk
kriterleri şu şekildedir: 2019-2023 yılları arasında yapılmış çalışmalar, yazım dilini İngilizce olması,
hakemli dergilerde yayınlanmış olması, duplike yayınlar olmaması, tam metin olarak ulaşılabilir
olması, OSB’lilerde egzersiz müdahalelerinin bilişsel gelişim üzerindeki etkileri konulu olması
egzersiz türünün makalede verilmesi, veri toplama veya analiz sürecinde güvenilir yöntemlerin
kullanılması, ölçek geliştirme çalışmasının olmaması, sistematik derleme makalesi olmaması,
örneklem grubunun egzersiz müdahalesine maruz bırakılması ve makale olma özelliği taşımasıdır.
Aşama 4: Dahil Edilme: Bu aşamada, uygunluk aşamasında belirlenen kriterlere uyan
makaleler çalışmaya dahil edilmiştir. Sonuç olarak Moher ve diğerlerinin (2009) Prisma yöntemini
temel alarak belirlediğimiz kriterler ışığında 315 makalede 59’u tam metin olarak incelenmiştir.
Moher ve diğerlerinin (2009), önerdiği gibi sistematik derlemede taranan çalışmaların sayısı, uygun
görülenler, dahil edilenler, dışlananlar ve dışlanma nedenleri ile birlikte Tablo 1'de verilmiştir.
Uygunluk kriterlerinden 2019-2023 yılları arasında yapılmış çalışmalar, yazım dilini İngilizce
olması, tam metin olarak ulaşılabilir olması ve araştırma makalesi olması tarama yaparken gelişmiş
aramalarda belirtilmiştir. Dolayısıyla uygunluk kriterleri arama motorlarına girildikten sonra elde
edilen makale sayısı ve dahil etme aşamaları tablo 1 ’de verilmiştir.
Tablo 1
Arama ve Tarama Akış Şeması
Google Akademik Web of Science SCOPUS EBSCO Academic Search
Ultimate
10240 (9890’nın konu
dışı, 60’ı derleme,
23’ü yazım dili, 65’ i
erişime açık değil)
67 (17’si derleme,
6’sı yazım dili)
21 (3’ü derleme) 29 (9’u derleme) 603 (553’ün konu
dışı, 20’si derleme,
10’u nitel veya vaka
çalışması)
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
75
202 (182’si özel
eğitim veya
davranışsal terapi)
54 (30’u erişime açık
değil, 11 örneklem
grubunun
uygunsuzluğu)
19 (1’i erişime açık
değil, 8’inin örneklem
grubunun
uygunsuzluğu)
20 (12’sinin örneklem
grubun
uygunsuzluğu)
20 (3’ünün örneklem
grubunun
uygunsuzluğu)
20 (8’i betimsel, 1’i
örneklem grubunun
uygunsuzluğu, 1’i
vaka çalışması)
13 (8’i özel eğitim
veya davranışsal
terapi)
10 (8’i özel eğitim
veya davranışsal
terapi)
8 (4’ü özel eğitim
veya davranışsal
terapi)
8 (4’ü özel eğitim
veya davranışsal
terapi)
Çakışan: 0 Çakışan: 3 Çakışan: 3 Çakışan: 3 Çakışan: 2
Dahil edilen: 10 Dahil edilen: 2 Dahil edilen: 0 Dahil edilen: 1 Dahil edilen: 0
Aşama 5: Verilerin Değerlendirilmesi ve Analizi: Çalışmaya dahil edilen makalelerden elde edilen
verilerin değerlendirilmesi ve analizi için birbirleriyle sürekli karşılaştırma tekniği kullanılarak
konular belirlenmiştir ve ayrıştırılmıştır. Araştırmacılar tarafından elde edilen veriler ayrıştırılmış ve
derinlemesine bir analize tabi tutulmuştur ve Microsoft Excel elektronik tablosuna kaydedilmiştir.
Ayrıca sistematik derlemeye dahil edilen 13 çalışma; amaç, metot, müdahale, müdahale türü, bulgu
ve sonuçları tekrardan detaylı olarak incelenmiştir. Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve
Yayın Etiği Yönergesi” çerçevesinde hareket edilmiştir.
Bulgular
Bu sistematik derlemeye belirlenen kriterlere uyan 13 makale dahil edilmiştir. Bulgular
bölümünde 13 makaleden elde edilen veriler; makalelerin künyesi, amacı, araştırma grubu, veri
toplama yöntemleri, analizi, araştırma türü ve araştırma sonuçları Tablo 2’de detaylı olarak
gösterilmiştir. Bununla birlikte bu sistematik derlemeye dahil edilen makalelerde uygulanan egzersiz
türü detaylı olarak Tablo 3’te verilmiştir. Derlemeye dahil edilen makaleler temel varsayımına,
ülkelere, hangi yıl yayınlandığına, örneklem grubu ve örneklem grubunun yaşına, makalede
kullanılan veri toplama araçlarına, uygulanan egzersiz türleri ve egzersiz programının içeriğine göre
analiz edilmiştir. Bu doğrultuda makalelerin örneklem grubu ve egzersiz türü, içeriği tablo olarak
verilmiştir. Ülkeler, yayınlandığı yıl, örneklem grubunun yaşı ve uygulanan egzersiz türleri şekil ve
grafik olarak gösterilmiştir.
Elde edilen bulgulara göre bu sistematik derlemeye dahil edilen 13 makalenin temel varsayımı
niceldir. Yayımlandığı yıllara göre incelendiğinde ise 3 tanesinin Çin, bir tanesinin Çin ve Almanya,
bir tanesinin Çin, ABD ve Almanya, bir tanesinin Çin ve ABD, birer tanesinin Güney Kore,
Yunanistan, İran, Kanada, ABD, İspanya ve İtalya olduğu görülmektedir (Grafik 1). Bu çalışmalar
yayım yıllarına göre bakıldığında ise bir tanesinin 2019, üç tanesinin 2020, beş tanesinin 2021, üç
tanesinin 2022, bir tanesinin de 2023 yıllarında yayınlandığı sonucuna varılmıştır (Grafik 2).
Örneklem grubunun yaşları incelendiğinde dört tanesi 3-6 yaş, üç tanesi 6-10 ve 6-12 yaş, iki tanesi
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
76
8-11 yaş, iki tanesi 13-15 yaş, birer tanesi 6-18 ve 8-22 yaş aralığında olduğu görülmüştür (Grafik 3).
Makalelerde uygulanan müdahale olarak egzersiz türleri; sanal eğitim kapsamında bir tane futbol
oyun içerikli bir tane UINCARE cihazının görsel-işitsel geri bildirime sahip oyun, birer tane
Caribbean Quest; CQ adlı bilgisayar destekli bilişsel gelişim destekleyici oyun içeriği, KINECT
egzersiz programı (Tenis) ve COTras kullanıldığı görülmüştür. Hafif, orta ve yüksek şiddetli Aerobik
egzersiz olarak iki tane koşu, trambolinde zıplama, üç tane mini basketbol içerikli programı, bir tane
bisiklet (iki tekerlekli ve sabit) binme eğitim programı, iki tane karate ve geleneksel dövüş sanatları
içerikli egzersiz programı, bir tane karelerde adımla geçme oyunu uygulandığı görülmüştür. Kombine
olarak birer tane temel hareketler ve yoga stabilize hareketleri ile tenis temelli video oyunu, atletizm,
futbol, basketbol içerikli mini oyunlar ile taklit içerikli oyunlar uygulandığı sonucuna varılmıştır
(Grafik 4). Bu egzersiz türleri Tablo 3’te verilmiştir. Genel olarak hangi yaş grubunda hangi egzersiz
türü uygulandığı süreleri ile birlikte Şekil 1’de verilmiştir.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88.
DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
77
Tablo 2
Derlemeye Dahil Edilen Makaleler: Amaç, Yöntem ve Sonuç
No Künyesi Katılımcılar Araştırmanın amacı Yöntem Sonuç
1. Ji vd.,
(2022).
Çin
100 OSB’li çocuk.
Sanal eğitim grubu (n
= 34), fiziksel egzersiz
grubu (n = 33) ve KG
(n = 33). Yaş
ortalaması 12,9 ‘dur.
Sanal eğitim ve fiziksel egzersizin
OSB’li çocukların yürütücü işlevleri
üzerindeki etkilerini değerlendirmek
ve karşılaştırmaktır.
Çocukların görsel dikkati çoklu nesne
izleme paradigması, Çalışma belleği; dijital
bellek görevlerini geriye doğru ezberleme
görevi, İnhibasyon görevi; flanker testi,
Bilişsel esneklik testi; Stroop renkli kelime
testinin klasik versiyonu
Bu çalışma, sanal eğitim ve fiziksel egzersiz uygulamasının
OSB’li çocukların yürütücü işlevini etkili bir şekilde
artırabileceği sonucuna varmaktadır.
Futbol oyun sonrasında hem sanal eğitim hem de egzersiz
grubunda kontrol grubuna göre inhibasyon gelişim görülmüş;
uyarlanmış futbol oyununun görsel dikkatte etkili olduğu
bulunmuştur.
2. Nekar
vd.,
(2022)
Güney
Kore
24 OSB’li çocuk ve
ergen (6-18 yaşı)
Oyun tabanlı bilişselmotor eğitim grubu
(DG) ve geleneksel
bilişsel eğitim grubu
(KG),
OSB’lilerde bilişsel-motor
egzersizlerle motivasyon oyunları
kullanarak artırılmış gerçekliğin
yürütücü işlevler, dikkat ve reaksiyon
süresi üzerindeki etkilerini araştırmak
amaçlamıştır.
Tekrarlayan Davranışlar Ölçeği, İleriye
doğru basamak açıklığının bilgisayarlı bir
versiyonu, Wisconsin Kart Sıralama Testi,
Stroop renk kelime testinin bilgisayarlı
versiyonu
Yürütücü işlevlerde ve reaksiyon süresinde anlamlı
iyileşmeler gözlenmiştir.
3. Strofylla
vd.,
(2021)
Yunanist
an
3 OSB’li katılımcı
(erkek), (13-15 yaş
aralığında)
OSB’li üç erkek çocukta 6 aylık
uyarlanmış aerobik programın motor
performans, Vücut Kitle İndeksi ve
bilişsel yetenekler üzerindeki
etkinliğini araştırmaktır.
Body Mass Index (BMI); antropometrik
ölçümler, Çocuklar için Hareket
Değerlendirme Pili-2, Bilişsel
Değerlendirme Sistemi
Aerobik egzersiz programına katılımın katılımcıların motor
yeterliliklerini, vücut kompozisyonunu ve bilişsel
yeteneklerini geliştirebileceğini bulmuşlardır.
4. Macoun
vd.,
(2021)
Kanada
20 OSB’li çocuk (6-
12 yaş)
DG KG
OSB olan okul çağındaki çocuklarda
dikkat ve yürütücü işlevlerini
geliştirmek için oyun tabanlı bir
bilişsel eğitim programının
(Caribbean Quest; CQ) etkinliği
araştırmaktır.
Bilgisayarlı bir dikkat/yürütücü işlev pili
olan Dikkat Performansı Testi Çocuk
Versiyonu, Sözlü Okuma Akıcılığı
Müfredatı Tabanlı Ölçü, Woodcock
Johnson III- Matematik Akıcılığı, Yürütme
Fonksiyonunun Davranış Derecelendirme
Envanteri, Conners’ın Derecelendirme
Ölçeği—Kısa Sürüm, Üçüncü Baskı
Dikkat, yürütücü işlevler, duygu düzenlemesi, bilişsel
esneklik, iletişim ve sosyal becerilerde anekdotsal kazanımlar
ortaya çıkmıştır.
5. Wang
vd.,
2020
Çin
Almanya
33 OSB’li okul öncesi
DG KG
Mini basketbol eğitim programının
OSB’li çocuklarda yürütücü işlevler
ve temel semptomlar üzerindeki
etkileri incelenmiştir.
Çocukluk Yürütme İşlevsel Envanteri,
Sosyal İletişim Bozukluğu, Sosyal
Duyarlılık Ölçeği İkinci Baskı, Tekrarlayan
Davranış Ölçeği-Revize
Mini basketbol eğitim programının OSB’li çocuklarda
yürütücü işlevleri (çalışma belleği ve düzenlemede) ve temel
semptomları iyileştirebileceği bulunmuştur.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88.
DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
78
6. Tse vd.,
(2021)
Çin ABD
62 OSB’li çocuk ve
ergen (8-22 yaş)
DG1 DG2 KG
OSB’li çocukların yürütücü
işlevlerinin bisiklet becerisi kazanımı
yoluyla geliştirilmesi amaçlanmıştır.
Dört yürütücü işlev bileşeni
(planlama, çalışma belleği, esneklik ve
engelleme) değerlendirilmiştir.
Çalışma Belleği, Corsi Blok Dokunma
Görevi, İleri Rakam Aralığı Testi, Geri
Rakam Aralığı Testi, Stroop Renk ve
Kelime Testi
Bisiklete binmeyi öğrenme grubunda dört yürütücü işlev
bileşenlerinde iyileşmeler ortaya çıkmıştır.
7. Phung ve
Goldberg
(2019)
ABD
34 OSB’li çocuk (8-11
yaş)
OSB’li çocukların yürütücü
İşlevlerinine karma dövüş sanatları
müdahalesinin etkinliği
değerlendirilmiştir.
Yaşam Boyu Sosyal İletişim Anketi, Otizm
Tanısal Gözlem Programı-İkinci Baskı
değerlendirmesinde, Wechsler Kısaltılmış
Zekâ Ölçeği-İkinci Baskı
OSB’li çocukların yürütücü işlevlerine karma dövüş sanatları
müdahalesinin etkinli olduğu bulunmuştur.
8. Rafiei
Milajerdi
vd.,
(2021)
İran
60 OSB’li çocuk (6-10
yaş)
DG1 DG2 KG
OSB’li çocuklarda Çocuklar için Spor,
Oyun ve Aktif Rekreasyon ve Kinect
egzersiz programının motor beceriler
ve yürütücü işlevler üzerindeki
etkilerini araştırmak amaçlanmıştır.
Çocuklar için Hareket Değerlendirme
Bataryası, Wisconsin Kart Eşleme Testi
OSB’li çocuklarda Çocuklar için Spor, Oyun ve Aktif
Rekreasyon ve Kinect egzersiz programının motor beceriler ve
yürütücü işlevler üzerinde olumlu etkileri ortaya çıkmıştır.
9. Greco ve
De Ronzı
(2020)
İtalya
28 OSB’li çocuk (8-11
yaş)
DG KG
12 haftalık Karate eğitiminin OSB'li
çocukların (8-11 yaş) sosyal-duygusal
ve yürütücü işlevler üzerindeki etkileri
incelenmiştir.
Sosyal Beceri Geliştirme Sistemi
Derecelendirme Ölçeği ve Yürütücü İşlev
Davranış Derecelendirme Envanteri
Iletişim, iş birliği ve katılım gibi daha fazla sosyo-duygusal
yeterlilik ile bilişsel esneklik, engelleyici kontrol ve çalışma
belleği yürütücü işlevlerde etkili olduğu ortaya çıkmıştır.
Bununla birlikte OSB’li çocuklarda düşük saldırganlık,
üzüntü, kaygı gibi duygu durumunda olumlu yönde değişim
bulunmuştur.
10. Cai vd.,
(2020)
Çin
ABD,
Almanya
29 OSB’li çocuk (3-6
yaş) DG KG
OSB’li çocuklarda sosyal iletişim ve
beyaz madde bütünlüğüne uzun vadeli
bir egzersiz müdahalesinin sonuçları
incelenmiştir. Egzersiz müdahalesi
sonrasında sosyal iletişim değişiminin
nöral mekanizmaya etkisi
incelenmiştir.
Çocukluk Otizmi Derecelendirme Ölçeği,
Çocukların Uyku Alışkanlıkları Anketi,
Çocuk Yeme Davranışı Anketi, Sosyal
Duyarlılık Ölçeği—İkinci Baskı, MR:
Beyin Difüzyon Görüntülerini
Egzersiz müdahalesinin OSB’lilerde sosyal iletişim
becerilerini ve beyaz madde bütünlüğünü iyileştirdiği
sonucuna varılmıştır.
11. Yang
vd.,
(2021)
Çin
30 OSB’li çocuk (3-6
yaş)
DG KG
Mini basketbol eğitim programının
OSB’li çocuklarda sosyal iletişim ve
yönetici kontrol ağı üzerindeki etkisi
değerlendirilmiştir.
Sosyal Duyarlılık Ölçeği, İkinci Baskı,
Fonksiyonel Manyetik rezonans
görüntüleme (rs-fMRI)
Deney grubunda sağ serebellum ve sol alt frontal girus
arasında önemli ölçüde gelişmiş fonksiyonel bağlantı ortaya
çıkmıştır. Kontrol grubunda sol orta temporal girus ve sağ
serebellum arasındaki fonksiyonel bağlantı azaldığı
görülmüştür.
Mini basketbol eğitim programının OSB’li çocuklarda sosyal
iletişim etkili olduğu ve fonksiyonel bağlantının geliştirdiği
bulunmuştur.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88.
DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
79
12. BarriosFernánde
z vd.,
(2022)
İspanya
52 OSB’li çocuk (6-12
yaş)
DG KG
Karelerden adımla geçme oyunun
çocuk ve ergenlerde motor, duyusal ve
bilişsel beceriler üzerindeki etkilerini
değerlendirmek için bir çalışma
protokolü sunulmaktadır.
Çocuklar için Hareket Değerlendirme Pili 2
(MABC2), Duyusal işleme, dikkat ve
yürütme işlevleri için ölçek
Karelerden adımla geçme egzersizin programının OSB’lilerde
duyu-motor iyileşmelere yol açacağı savunulmuştur. Ayrıca,
yürütme işlevlerinin geliştirilmesinde olumlu sonuçlara neden
olacağı savunulmuştur.
13. Zhang
vd.,
(2023)
Çin
24 OSB'li çocuk (okul
öncesi)
DG1 DG2 DG3
Bilişsel-motor egzersizlerle
motivasyonel oyunların OSB'li okul
öncesi çocukların yürütücü işlevlerine
etkisini araştırmak amaçlanmıştır.
Görev kontrol testinden gündüz/gece
görevleri, Wechsler Zekâ Ölçeğinin dijital
ters alt tablo görevi, Boyut değiştirme kartı
sıralama görevi
Spor oyunları bilişsel işlevde etkili ancak kapsamlı oyun
grubu her iki grupla karşılaştırıldığında daha anlamlı olarak
inhibitör kontrolü, çalışma belleği ve bilişsel esnekliği
geliştirdiği bulunmuştur.
*DG (Deney Grubu), KG (Kontrol Grubu)
Tablo 3
Müdahale Programları
Künyesi Egzersiz Türleri ve Süreleri
Ji vd.,
(2022)
Sanal eğitim futbol oyunundan oluşturulmuştur. Çocukların topu rakibin kalesine vurmak için oyunda çeşitli taktik ve teknikler kullanmaları gerekiyordur. Fiziksel egzersiz grubu
futbolu antrenman içeriği; pas verme egzersizleri, atış egzersizleri ve koordinasyon egzersizleri kullanılmıştır. Orta seviyede aerobik egzersiz programı kullanılmıştır.
Nekar vd.,
(2022)
Bilişsel-motor egzersizlerle motivasyon oyunları kullanarak artırılmış gerçeklik / oyun tabanlı bilişsel-motor eğitim ve geleneksel bilişsel eğitim
DG: UINCARE cihazının oyun içeriğini kullanarak 15 dakikalık iki set kombine edilen bilişsel ve motor eğitim seansı. Bir Kinect sensörü üzerinden hareket yakalama sistemi
kullanan ve gerçek zamanlı görsel-işitsel geri bildirime sahip çeşitli rehabilitasyon eğitim programları içeren bir rehabilitasyon cihazıdır. Egzersiz programı, üst ekstremite, gövde
ve alt ekstremitenin kaba motor hareketlerini hedef alan ve aynı zamanda dikkat, hafıza, hesaplama ve görev planlama gibi bilişsel görevleri içeren egzersizlerden oluşturulmuştur.
KG: CoTras cihazını kullanılmıştır. 2 set 15 dakikalık bilişsel eğitim seansını tamamlamışlardır. Bu çalışmada egzersiz programında karar verme, hafıza, dikkat, planlama,
hesaplama, nesne rengi, şekil ve boyut ayrımcılığı gibi bilişsel görevler yer almıştır. İşitsel ve görsel talimatlar cihaz ve eğitmen tarafından sağlanmıştır.
Strofylla
vd.,
(2021)
Aerobik Müdahale programı, koşu bandında orta ile yüksek aerobik egzersizinden oluşturulmuştur. Her seans 35 dakika sürmüştür; koşu bandı (20 dk), trambolin üzerinde atlama
(10 atlama) ve hafif düzeyde oturma pozisyonunda esneme (10 dk).
Macoun
vd.,
(2021)
Caribbean Quest;( CQ): İnhibe edici kontrol, seçici dikkat ve sürekli dikkati eğiten beş hiyerarşik olarak yapılandırılmış mini oyunlardan oluşmuştur.
Tse vd.,
2021
Bisiklet Her seans üç aktiviteden oluşmaktadır; ısınma (10 dakika), bisiklet antrenmanı (40 dakika) ve soğuma (10 dakika). Önce eğitim bisikleti sonra iki tekerlekli bisiklete
geçilmiştir. Diğer gurba uygulanan müdahale programı iki tekerlekli yerine sabit bisikletledir.
Phung ve
Goldberg
(2019)
Geleneksel dövüş sanatları müdahalesi; İlk üç seans, yumruk eldiveni veya tekme pedinde kullanılan iki ve üç aşamalı vuruş kombinasyonları (eğitmenin gösterilerine katılmak için
davranışsal engelleme kullanılmıştır).
2. Aşama: Bu aşamalar önce bir nesne sonrasında partneri ile karşılıklı uygulanmıştır, yumruk, tekme ve güreş aşamasında güç kontrolü sağlamaları istenmiştir (davranışsal
engelleme ve çalışma belleği-hatırlama); OSB’li çocuklara yeni bilgiler sunulduğu ve ezberleme gerçekleştiği için daha önce öğrenilenleri zihinsel olarak manipüle etmeleri
istenmiştir: bilişsel esneklik.
3. Aşama: yürütücü işlevlerin tüm bileşenlerini aktifleştirmek için çok bileşenli teknik öğretilmiştir.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88.
DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2024, Cilt 7, Sayı 1 Akşit & Yılmaz
80
Milajerdi
vd., (2021)
Spor, Oyun ve Aktif Rekreasyon: Hafif ve orta şiddetli programdır. 24 aktivite; temel hareketler ve yoga stabilize hareketleri: İleri, geri ve yanlara doğru yürüme ve koşu, zıplama
(Isınma (5dk), farklı top ve raketlerle 15 dakikalık aktiviteler; 10 dakikalık denge antrenmanı ve yoga pozisyonları, statik esneme hareketleri ve derin nefes almayı içeren 5 dakikalık
soğuma egzersizi
Kinect Egzersiz Programı:Xbox Kinect'i kullanarak hareket gerektiren video oyunu (tenis) etkinlikleri. Bu oyun denge, hız, güç ve refleks gerektirmektedir. Isınma: 5dk (üst
ekstremiteler için aktif esneme hareketleri ve zıplama), Kinect tenis oyunu: 25 dk ve soğuma: 5 dk.
Greco ve
De Ronzı
(2020)
Kata tekniklerinden oluşan program; 5dk: Sıraya girme, hazır olma, eğilerek eğitmene saygı gösterme. Meditasyon (nefes egzersizleri), odaklanma alkış.
15 dk. Isınma aktiviteleri: koşu, atlama egzersizleri. Esneme aktiviteleri: Aşil tendonu/baldır, Kuadriseps ve sırt esnemeleri gibi. Temel teknik beceriler (ör. Kihon)
20 dk. Heian Shodan Kata sonrasında Heian Shodan'ın kombinasyonları: 1) Kaldıran blokları takip eden adımlı zımbaların uygulanması
Engelleyici herhangi bir uzuv ve engellemenin saldırı olarak kullanılması; 2) Alt blok, üst blok, orta seviye dizileri adım yumruğu, kılıç el bloğu. Akranlarıyla ileri geri pratik yapma
5 Dk sosyal oyun (örneğin, kırmızı ışık: dur-yeşil ışık: yürü, yakan top).
Wang vd.,
(2020)
Cai vd.,
(2020)
Yang vd.,
(2021)
Mini basketbol eğitim programı: 1. Aşama ((2 hafta)); basketbol topunu alıştırma 2. Aşama (8 hafta); temel basketbol becerisi (top sürme, pas verme, şut atma gibi). Akran
koordinasyon eğitimi (pas ve top yakalama, bayrak yarışı gibi) 3. Aşama (2 hafta); mini basketbola dayalı grup oyunu (basketbol-sürüme rölesi, basketbol-pass röleleri gibi) orta
şiddetli egzersiz programı
BarriosFernández
vd., (2022)
Kare adımlama egzersizi
1. Aşama: ısınma (5 dk), 2. Aşama (20dk): Önceki seansta öğrenilen kalıpların gözden geçirilmesi: X numaralı desenin öğrenilmesi ve gerçekleştirilmesi, XX numaralı desenin
öğrenilmesi ve gerçekleştirilmesi, 3. Aşama: Soğuma (5 dakika) Katılımcılar karelerin bölme çizgilerine basmamalıdır.
Zhang vd.,
(2023)
Spor oyun grubu: Atletizm, futbol, basketbol içerikli oyunları ve kombine oyunlar. Saha oyunları; sayı kovalamacası, zik zaklı koşu, bayrak koşusu. Futbol oyunları; şut saymak,
yön değiştirmek. Basketbol oyunları; basketbol temel beceriler, slalom etrafında top sektirme, komutla tam tersi yönde devam ettirme. Kombine oyunlar; ilk üç aşamadan oluşmuş
kombine oyunlar:
Taklit oyun grubu; her bir oyun 10 gün, hastane oyunu ise 12 gün. Otel oyunu; yemek sipariş edin, pişirin; yemek yiyin
Süpermarket oyunu; alışverişe gidin, ödeme, hastane oyunu; tıbbi yardım alın
Kapsamlı oyun grubu;
Küçük şef oyunu; yemeğin malzemelerini yargılamak, sebzeleri mutfağa götürmek için engelleri aşmak; Oyun bir tür sebzeyle eşleşecek, engelin üzerinden geçecek, futbolu temsili
sebzelerine karşılık gelen sebze kalesine sokacak ve dönüş yolunda bayrak yarışı yapacak. Süpermarket hamal oyunu; slalom koşusu, topu vur; baba, anne ve bebek rolünü oyna,
talimata göre, malları depoda almak için sıraya gir ve ilgili engelleri aş. İlk yardım oyunu; slalom koşusu, doktor olarak, hastaya eşlik etmek için engelleri aş, revire gir, hastalığa
karşılık gelen ilacı seç ve hastalığı tedavi et.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
81
Grafik 1. Makalelerin Yapıldığı Ülkelere Göre Dağılımı Grafik 2. Makalelerin Yıllara Göre Dağılımı
Grafik 3. Makalelerdeki Örneklem Grupların Grafik 4. Egzersiz Türlerinin Dağılımı
Yaş Değişkenine Göre Dağılımı
Şekil 1. Yaş Değişkenine Göre Uygulanan Müdahale Programları, Türleri ve Süreleri
Tartışma ve Sonuç
Bu derleme OSB'li çocuklarda egzersiz müdahalesi türlerinin bilişsel işlevler üzerindeki
etkinliğini ve içeriklerini sistematik olarak derlemeyi amaçlamıştır. Çalışma belirlenen kriterler
dahilinde ulaşılan 13 makale ile sınırlandırılmıştır. Ayrıca 04.08.2023 yılında aramalar yapıldığı için
2023 yılına ait makale sayısı bir tanedir.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
82
Literatürde hangi müdahalelerin OSB'li çocuklarda motor performansı ve bilişsel işlevleri
iyileştirdiğini açıklığa kavuşturmak için müdahalenin türü ve uzunluğu ile müdahalede hedeflenen
belirli fiziksel görevler arasındaki ilişkileri inceleyen araştırmalara ihtiyaç olduğu bildirilmiştir
(Rafiei Milajerdi vd., 2021). Bu doğrultuda bu sistematik derlemede elde edilen sonuçlara göre orta
şiddetli egzersiz programı olarak mini basketbol içerikli program, temel basketbol becerisi (top
sürme, pas verme, şut atma gibi), akran koordinasyon eğitimi (pas ve top yakalama, bayrak yarışı
gibi), mini basketbola dayalı grup oyunu 3-6 yaş olan OSB’li çocuklarda yürütücü işlevleri (çalışma
belleği ve düzenlemede) ve temel semptomları iyileştirmede (Wang vd., 2020), sosyal iletişim
becerilerin, beyaz madde bütünlüğünün (Cai vd., 2020), sağ serebellum ve sol alt frontal girus
arasında fonksiyonel bağlantıların gelişiminde (Yang vd., 2021) etkilidir. Basketbol, atletizm ve
futbol içerikli uyarlanmış egzersiz programları OSB’lilerde bilişsel gelişimi desteklemektedir, ancak
taklit gibi bilişsel gelişimi destekleyici oyunlarla kombine edildiğinde olumlu yönde daha anlamlı
değişim olduğu görülmüştür. Özellikle inhibitör kontrolü, çalışma belleği ve bilişsel esnekliği
geliştirdiği bulunmuştur (Zhang vd., 2023). Yaş ortalaması 13 olan OSB’lilerde futbol oyunu
inhibasyon gelişimini desteklediği gibi uyarlanmış futbol oyunu görsel dikkatte oldukça etkilidir (Ji
vd., 2022).
Bu sistematik derlemenin sonucuna göre Spor, Oyun ve Aktif Rekreasyon etkinlikleri
kapsamında bisiklet sürmeyi öğretme etkinliği sabit bisiklet sürme etkinliğine göre 8-22 yaş OSB’li
çocuklarda yürütücü işlevlerin bileşenlerinde (planlama, çalışma belleği, bilişsel esneklik ve
engelleme) olumlu yönde daha etkilidir (Tse vd., 2021). Koşu bandında orta ile yüksek aerobik
egzersizinden; koşu ve trambolin üzerinde atlama içerikli program 13-15 yaş aralığındaki
OSB’lilerde görsel-motor koordinasyon becerileri, nesne kontrol becerileri, denge becerileri ve
planlamanın bilişsel yeteneğinde gelişimle beraber fiziksel sağlık ve zihinsel sağlığı geliştirmiştir
(Strofylla vd., 2021). Hafif orta şiddetli aerobik egzersiz programı olarak 6-10 yaş olan OSB’li
çocuklarda Spor, Oyun ve Aktif Rekreasyon etkinlikleri (ileri, geri ve yanlara doğru yürüme ve koşu,
zıplama farklı top ve raketlerle aktiviteler, denge antrenmanı, yoga pozisyonları, statik esneme
hareketleri) Xbox Kinect'i kullanarak hareket gerektiren denge, hız, güç ve refleks içerikli video
oyunu (tenis) etkinliğine göre motor beceriler ve yürütücü işlevler üzerinde olumlu etkileri vardır
(Rafiei Milajerdi vd., 2021). Okul ortamında uygulanan spor, fiziksel aktivite ve oyun programları 6-
12 yaştaki OSB’li çocukların görsel çalışma belleğinde, seçici dikkat ve matematik akıcılığında
etkilidir. Ancak sözel çalışma belleğinde sürekli dikkat veya bölünmüş dikkat/bilişsel esneklik
ölçümlerinde olumlu yönde bir değişim sağlamamıştır (Macoun vd., 2021).
Sanal gerçeklik etkinlikleri kapsamında yaş ortalamaları 13 olan OSB’lilerde orta seviyede
aerobik egzersiz programı (futbol oyun içeriği; pas verme egzersizleri, atış egzersizleri ve
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
83
koordinasyon egzersizleri) inhibasyon gelişiminde ve görsel dikkatte etkilidir (Ji vd., 2022), COTras
cihazının işitsel ve görsel görevlerle bilişsel gelişimi destekleyen sanal egzersiz programına karşı
UINCARE cihazının hem bilişsel hem de motor gelişimi destekleyici (kinect sensörü üzerinden
hareket yakalama sistemi kullanan ve gerçek zamanlı görsel-işitsel geri bildirime sahip çeşitli
rehabilitasyon eğitim programları); üst ekstremite, gövde ve alt ekstremitenin kaba motor
hareketlerini hedef alan ve aynı zamanda dikkat, hafıza, hesaplama ve görev planlama gibi bilişsel
görevleri içeren egzersizlerden oluşan programın 6-18 yaş olan OSB’lilerin yürütücü işlevlerinde;
tepki (reaksiyon) süresinde ve yanıtların doğruluğunu iyileştirmede olumlu etkiler vardır (Nekar vd.,
2022). Okul ortamında Caribbean Quest video oyunları aracılığıyla (inhibe edici kontrol, seçici
dikkat ve sürekli dikkati eğiten beş hiyerarşik olarak yapılandırılmış mini oyunlardan oluşmuştur) 6-
12 yaş olan OSB’lilerde dikkat, yürütücü işlevler, duygu düzenlemesi, bilişsel esneklik, iletişim ve
sosyal becerilerde anekdotsal kazanımlar sağlar (Macoun vd., 2021). Kinect Egzersiz Programının
(hareket gerektiren denge, hız, güç ve refleks içerikli video oyunu (tenis) etkinliği) 6-10 ve 6-12 yaş
aralığındaki OSB’li çocukların yürütücü işlevlerinde etkili olduğu görülmüştür. Spesifik olarak,
kavramsal tepkilerin sayısında bir artış ve perseveratif hatalarda bir azalma göstermişlerdir (Rafiei
Milajerdi vd., 2021).
Dövüş sanatları müdahalelerinden geleneksel dövüş sanatı 8-11 yaş OSB’lilerde çalışma
belleği, davranışsal inhibisyonu ve bilişsel esneklikte etkilidir (Phung ve Goldberg 2019). Aynı yaş
grubunda orta şiddetli Karate- Kata teknikleri programı; yüksek sosyo-duygusal yeterlilik, bilişsel
esneklik, engelleyici kontrol ve çalışma belleği gibi yürütücü işlevlerde işlevsellik yeteneğini
arttırmada ve daha düşük saldırganlık, üzüntü, kaygı ve hiperaktiviteye neden olmaktadır (Greco ve
De Ronzi 2020).
Son olarak kare adımlama egzersiz programının 6-12 yaş OSB’lilerde duyu-motor
iyileşmelere yol açabileceği gibi yürütme işlevlerinin geliştirilmesinde olumlu sonuçlara neden
olacağı literatürde savunulmuştur. Çünkü kare adımlama egzersizin programındaki planlama,
sıralama, kriter değişikliği ve görsel izlemenin yüksek bileşeni nedeniyle dikkat ve yürütücü işlevlerin
geliştirilmesinde etkili olabilir (Barrios-Fernández vd., 2022).
Bu sistematik derlemeye dâhil edilen 11 makalede bilişsel gelişimi ortaya koymak için
Yürütme Fonksiyonunun Davranış Derecelendirme Envanteri gibi farklı ölçeklerden, anketlerden ve
testlerden yararlanılmıştır. İki makalede yazarlar Fonksiyonel Manyetik rezonans görüntüleme (rsfMRI)(Yang vd., (2021), ve Beyin Difüzyon Görüntüleri (MR) kullanmıştır.
Sonuç olarak OSB’lilerde yürütücü işlevler yapısındaki anormallikler gelişim boyunca
kendini gösterir (Zhang vd., 2020). OSB’de uygulanan müdahale programlarının etkisini
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
84
değerlendirirken yaşın dikkate alınması önemlidir, çünkü bu gelişimsel bozuklukların etkisi farklı
yaşlarda farklı bir şekilde kendini gösterebilir (Barneveld vd., 2014). Bu sistematik derleme sonucuna
göre de OSB’li bireylerde 3 yaşından 22 yaşına karda çeşitli egzersiz türleri uygulanmıştır ve bilişsel
işlevlerde etkisi ortaya konmaya çalışılmıştır. 3-6 yaş grubunda mini basketbol ekinlikleri daha fazla
ön plana çıkarken 6-12, yaş ortalamaları 13 ve 6-18 yaş gruplarında atletizm, basketbol, futbol oyun
içerikleri ve sanal eğitim kapsamında egzersiz programları kombine edilerek uygulanmıştır. 8-11 yaş
OSB’lilerde dövüş sanatları içerikli egzersiz programları uygulanırken 8-22 yaş OSB'lilerde bisiklet
sürme eğitimi uygulanmıştır.
Literatürde OSB'li çocuklarda motor performansı ve bilişsel işlevleri iyileştirdiğini açıklığa
kavuşturmak için müdahalenin türü ve uzunluğunu inceleyen araştırmalara ihtiyaç olduğu
bildirilmiştir (Rafiei Milajerdi vd., 2021). Bu sistematik derleme sonucuna göre sanal eğitimde oyun
içerikli egzersiz türleri 4 hafta ile 8 hafta ve haftada 2 ile 3, 30 dk arasında değişmektedir. Hafif ve
orta şiddetli aerobik egzersiz kapsamında basketbol, futbol içerikli müdahaleler 8 hafta ile 12 hafta,
haftada 4 ile 5 gün 40 dakikalık seanslar olarak uygulandığı görülmüştür. Dövüş sanatlarının
uygulandığı müdahaleler 12 ile 13 hafta haftanın 2 ile 3 günü 40-60 dakikalık seanslardır. En kısa
müdahale programı ise 14 günlük ancak haftanın 5 günü 60 dakikalık seanslar olduğu görülmüştür.
Dolayısıyla, atletizm, futbol ve mini basketbola uyarlanan egzersizlerin (8-12 hafta) OSB’li
çocuklarda nöronların etkinliğini arttırarak fonksiyonel bağlantıları geliştirdiği ve yürütücü işlevlerde
olumlu yönde etkili olduğu görülmüştür. Bununla birlikte mini basketbol gibi takım oyunlarını içeren
egzersizler OSB’lilerde temel semptomları iyileştirmede bir araç görevi görmektedir. Dövüş sanatları
(12-13 hafta) içerikli müdahalelerde OSB’lilere eğitmenin gösterilerine katılmak için davranışsal
engelleme kullanılması, çalışma belleği-hatırlama gelişimi için OSB’li çocuklara yeni bilgilerin
sunulması, dolayısıyla ezberleme gerçekleşmesi ve bilişsel esneklik gelişimi için de OSB’lilerin daha
önce öğrenilenleri zihinsel olarak manipüle etmeleri istenmesinden dolayı bilişsel gelişimde etkilidir.
Bununla birlikte OSB’li çocuklarda görsel dikkat gibi bazı mekanizmasının iyileştirilmesinde fiziksel
egzersiz ile sanal eğitim etkilidir.
Bu sistematik derleme sonucunda basketbol ve futbol gibi oyun içerikleri koordinatif gelişim
sağlayan egzersiz programları ve bu programlar ile birlikte uyarlanan sanal gerçeklik etkinliklerinin
OSB’li çocuklarda ve ergenlerde bilişsel gelişimi desteklediği sonucuna ulaşılmıştır.
Literatürde OSB’lilerin heterojenik bir grup olmaları ve atipik beyin gelişimi
göstermelerinden dolayı düzenli fiziksel aktivitelere katılımı artırabilecek stratejiler ve müdahaleler
bulmak zordur. Bu çocuklarda egzersiz müdahalesinin OSB’li çocuklarda sosyal iletişim gibi temel
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
85
semptomlarını iyileştirdiğini ve yürütücü işlevler gibi bilişsel gelişimi desteklediğini göstermiş olsa
da nörobilimsel kanıtlar sınırlıdır ve tartışma konusudur. Çünkü OSB’de atipik beyin ve bilişsel
gelişim altında yatan nöral mekanizmalar belirsizliğini korumaktadır.
Öneriler
Bu sistematik derlemeye dahil edilen makaleler sonucunda 3-6 yaş grubu OSB’li çocuklarda
basketbol, futbol ve tenis gibi oyun içerikli egzersizlerin sanal etkinliklerle birlikte en az 6 hafta,
haftada 3 kez 60 dk dakika olacak şekilde uygulanması önerilmektedir. Bu egzersizlere ek ya da
ayrıca uyarlanmış dövüş sanatları ile sanal etkinlikler 6-12 yaş grubu için uyarlanabilir. Uyarlanan
egzersiz programlarının içerikleri hazırlanırken bilişsel-motor ve sosyal gelişim destekleyici nitelikte
olması önemlidir. Ancak OSB’nin heterojen bir grup olması çalışmaların genellenebilirliğini
zorlaştırmaktadır ve egzersizin bilişsel işlevlere etkisinin kalıcılığı tartışma konusudur. Bu sebeple
yapılacak çalışmalarda örneklem grubunun genellenebilirliğini sağlamak için EEG gibi objektif
ölçüm araçlarının kullanılması ve çalışmaların boylamsal olması önerilmektedir.
Bu sistematik derleme sonucuna göre OSB’lilerde egzersiz programlarının nörobilişsel olarak
daha objektif değerlendirmesine izin verecek ve etkilerini gösteren çalışmaların yapılması
önerilmektedir. Müdahalelerin nörobilişsel etkinliğinin ortaya konması durumunda OSB tanısı alan
çocuk ve ergenlerin eğitimi ve tedavisi konusunda uzmanlaşmış merkez, kuruluş ve derneklerde
uygulanabilir ve davranışsal tedaviler için bir yol gösterici olabilir.
Kaynakça
Akşit, S. (2023). Otizm spektrum bozukluğu tanısı konmuş çocuklarda fiziksel aktivite müdahalesinin beyin ve bilişsel
gelişim üzerindeki etkileri: Bir EEG çalışması. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Öğretimi, Denizli.
Barendse, E. M., Hendriks, M.P.,Jansen,J.F., Backes, W. H., Hofman,P. A., Thoonen, G., Kessels, R.P., ve Aldenkamp,
A. P. (2013). Working memory deficits in high-functioning adolescents with autism spectrum disorders:
Neuropsychological and neuroimaging correlates. J Neurodev Disord., 5, 14.
Baribeau, D., Vorstman, J., ve Anagnostou, E., (2022). Novel treatments in autism spectrum disorder. Current Opinion
in Psychiatry, 35(2), 101-110.
Barneveld, P. S., Swaab, H., van Engeland, H., ve de Sonneville, L. (2014). Cross‐Sectional Evidence for a Decrease in
Cognitive Function With Age in Children With Autism Spectrum Disorders?. Autism Research, 7(5), 527-534.
Barrios-Fernández, S., Carlos-Vivas, J., Muñoz-Bermejo, L., Mendoza-Muñoz, M., Apolo-Arenas, M. D., García-Gómez,
A., ... ve Adsuar, J. C. (2022,February). Effects ofsquare-stepping exercise on motor and cognitive skills in autism
spectrum disorder children and adolescents: a study protocol. In Healthcare, 10(3), 450. MDPI.
Bradshaw, J., Schwichtenberg, A. J., ve Iverson, J. M. (2022). Capturing the complexity of autism: Applying a
developmental cascades framework. Child Development Perspectives, 16(1), 18-26.
Cai, K., Yu, Q., Herold, F., Liu, Z., Wang, J., Zhu, L., ve Zou, L. (2020). Mini-basketball training program improves
social communication and white matter integrity in children with autism. Brain Sciences, 10(11), 803.
Chen, Z., Lan, W., Yang, G., Li, Y., Ji, X., Chen, L., ve Li, S. (2020). Exercise intervention in treatment of
neuropsychological diseases: A review. Frontiers in Psychology, 11, 569206.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
86
Cole, E. J., Barraclough, N. E., ve Enticott, P. G. (2018). Investigating mirror system (MS) activity in adults with ASD
when inferring others ’intentions using both TMS and EEG. Journal of Autism and Developmental Disorders,
48(7), 2350-2367.
Demetriou, E. A., Pepper, K. L., Park, S. H., Pellicano, L., Song, Y. J. C., Naismith, S. L., ... ve Guastella, A. J. (2021).
Autism spectrum disorder: An examination of sex differences in neuropsychological and self-report measures of
executive and non-executive cognitive function. Autism, 25(8), 2223-2237.
Emerson, R.W., Adams, C., Nishino, T., et al., (2017). Functional neuroimaging of high-risk 6-month-old infants predicts
a diagnosis of autism at 24 months of age. Sci. Transl. Med., 9(393), 2882.
Garcés, P., Baumeister, S., Mason, L., Chatham, C. H., Holiga, S., Dukart, J., ... ve Hipp, J. F. (2022). Resting state EEG
power spectrum and functional connectivity in autism: a cross-sectional analysis. Molecular Autism, 13(1), 1-16.
Gitimoghaddam, M., Vanderloo, L. M., Hung, R., Ryce, A., McKellin, W., Miller, A., ve Collet, J. P. (2021). Impacts of
participation in community-based physical activity programs on cognitive functions of children and youth with
neurodevelopmental disabilities: a scoping review. Brain Sciences, 11(2), 195.
Greco, G., ve De Ronzi, R. (2020). Effect of karate training on social, emotional, and executive functioning in children
with autism spectrum disorder. Journal of Physical Education and Sport, 20(4), 1637-1645.
Halpern, D. F. (1998). Teaching critical thinking for transfer across domains: disposition, skills, structure training, and
metacognitive monitoring. Am Psychologist, 53(4), 449-455
Hazlett, H., C., Gu, H., Munsell, B., C., Kim, S. H., Styner, M., Wolff, J. J., ve Piven, J. (2017). Early brain development
in infants at high risk for autism spectrum disorder. Nature, 542(7641), 348-351.
Hilton, C., Ratcliff, K., Collins, D., ve Jones, J., (2020). Physiological and Cognitive Effects of Daily Exercise on
Adolescents with Autism Spectrum Disorders (ASD). AJOT: American Journal of Occupational Therapy, 74(S1),
NA-NA.
Heidari, S., Mostafaei, S., Razazian, N., Rajati, M., Saeedi, A., ve Rajati, F. (2021). Correlation between lead exposure
and cognitive function in 12-year-old children: a systematic review and meta-analysis. Environmental Science and
Pollution Research, 28(32), 43064-43073.
Hollander, E., Anagnostou, E., Chaplin, W., Esposito, K., Haznedar, M. M., Licalzi, E., ve Buchsbaum, M. (2005).Striatal
volume on magnetic resonance imaging and repetitive behaviors in autism. Biological Psychiatry, 58(3), 226-232.
Ji, C., Yang, J., Lin, L., ve Chen, S. (2022). Executive function improvement for children with autism spectrum disorder:
A comparative study between virtual training and physical exercise methods. Children, 9(4), 507.
Kang, J., Chen, H. Li, X., ve Li, X., (2019). EEG entropy analysis in autistic children, J. Clin. Neurosci., 62(2019), 199–
206. https://doi.org/10.1016/j.jocn.2018.11.027
Langen, M., Durston, S., Staal, W. G., Palmen, S. J., ve van Engeland, H., (2007). Caudate nucleus is enlarged in highfunctioning medication-naive subjects with autism. Biological Psychiatry, 62(3), 262-266.
Langen, M., Schnack, H. G., Nederveen, H., Bos, D., Lahuis, B. E., de Jonge, M. V., ve Durston, S. (2009). Changes in
the developmental trajectories of striatum in autism. Biological Psychiatry, 66(4), 327-333.
Li, L., Wang, A., Fang, Q., ve Moosbrugger, M. E., (2023). Physical activity interventions for improving cognitive
functions in children with autism spectrum disorder: Protocol for a network meta-analysis of randomized
controlled trials. JMIR Research Protocols, 12(1), e40383.
Liang, X., Li, R., Wong, S. H., Sum, R. K., Wang, P., Yang, B., ve Sit, C. H. (2022). The effects of exercise interventions
on executive functions in children and adolescents with autism spectrum disorder: A systematic review and metaanalysis. Sports Medicine, 52(1), 75-88.
Ludyga, S., Pühse, U., Gerber, M., ve Kamijo, K. (2021). How children with neurodevelopmental disorders can benefit
from the neurocognitive effects of exercise. Neuroscience ve Biobehavioral Reviews, 127, 514-519.
Luna, B., Doll, S. K., Hegedus, S. J., Minshew, N. J., Sweeney, J. A., (2007). Maturation of executive function in autism.
Biol Psychiatry, 61, 474-481.
Macoun, S. J., Schneider, I., Bedir, B., Sheehan, J., ve Sung, A. (2021). Pilot study of an attention and executive function
cognitive intervention in children with autism spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental
Disorders, 51, 2600-2610.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
87
McVoy, M., Lytle, S., Fulchiero, E., Aebi, M. E., Adeleye, O., ve Sajatovic, M. (2019). A systematic review of
quantitative EEG as a possible biomarker in child psychiatric disorders. Psychiatry Res., 279, 331–44.
Moher, D., Liberati, A., Tetzlaff, J., Altman, D. G., ve PRISMA Group*. (2009). Preferred reporting items for systematic
reviews and meta-analyses: the PRISMA statement. Annals of Internal Medicine, 151(4), 264-269.
Nakutin, S. N., ve Gutierrez, G. (2019). Effect of physical activity on academic engagement and executive functioning in
children with ASD. School Psychology Review, 48(2), 177-184.
Nekar, D. M., Lee, D. Y., Hong, J. H., Kim, J.S., Kim, S. G., Seo, Y. G., ve Yu, J. H. (2022). Effects of augmented reality
game-based cognitive–motor training on restricted and repetitive behaviors and executive function in patients with
autism spectrum disorder. In Healthcare, 10, 10.
Newson, J. J., ve Thiagarajan, T. C., (2019). EEG frequency bands in psychiatric disorders: A review of resting state
studies. Front Hum Neurosci.12, 521.
Petanjek, Z., Sedmak, D., Džaja, D., Hladnik, A., Rašin, M. R., ve Jovanov-Milosevic, N. (2019). The protracted
maturation of associative layer IIIC pyramidal neurons in the human prefrontal cortex during childhood: a major
role in cognitive development and selective alteration in autism. Frontiers in Psychiatry, 10, 122.
Phung, J. N., ve Goldberg, W. A. (2019). Promoting executive functioning in children with autism spectrum disorder
through mixed martial arts training. Journal of Autism and Developmental Disorders, 49, 3669-3684.
Rafiei Milajerdi, H.,Sheikh, M., Najafabadi, M. G.,Saghaei, B., Naghdi, N., ve Dewey, D. (2021). The effects of physical
activity and exergaming on motor skills and executive functions in children with autism spectrum disorder. Games
for Health Journal, 10(1), 33-42.
Salimova, K. R., (2022). Neurophysiological correlates of impaired development in autism spectrum disorder (ASD).
Biology Bulletin Reviews, 12(2), 140-148.
Shen, M. D., Kim, S. H., McKinstry, R. C., Gu, H., Hazlett, H. C., Nordahl, C. W., ... ve Gu, H. (2017). Increased extraaxial cerebrospinal fluid in high-risk infants who later develop autism. Biological psychiatry, 82(3), 186-193.
Shewchuk, S., (2021). Investigating the Effect of High-Intensity Aerobic Exercise on Executive Functions: A Scoping
Review.
Solomon, M., Ozonoff, S. J., Cummings, N., ve Carter, C. S. (2008). Cognitive control in autism spectrum disorders. Int
J Dev Neurosci.13;26(2):239-247
Stoodley, C. J., D’Mello, A. M., Ellegood, J., Jakkamsetti, V., Liu, P., Nebel, M. B., ve Tsai, P. T., (2017). Altered
cerebellar connectivity in autism and cerebellar-mediated rescue of autism-related behaviors in mice. Nature
neuroscience, 20(12), 1744-1751.
Strofylla, G., Charitou, S., Asonitou, K., ve Koutsouki, D. (2021). Efficacy of 6-Month Adapted Aerobic Program on
Motor Proficiency, BMI and Cognitive Abilities of Students with Autism Spectrum Disorder: Three Case Reports.
Open Journal of Social Sciences, 9(9), 153-166.
Tager-Flusberg, H., ve Joseph, R. M., (2003). Identifying neurocognitive phenotypes in autism. Philosophical
transactions of the royal society of London. Series B: Biological Sciences, 358(1430), 303-314.
Tse, A. C., Anderson, D. I., Liu, V. H., ve Tsui, S. S. (2021). Improving executive function of children with autism
spectrum disorder through cycling skill acquisition. Medicine & Science in Sports & Exercise, 53(7), 1417-1424.
Wang, J. G., Cai, K. L., Liu, Z. M., Herold, F., Zou, L., Zhu, L. N., ve Chen, A. G. (2020). Effects of mini-basketball
training program on executive functions and core symptoms among preschool children with autism spectrum
disorders. Brain sciences, 10(5), 263.
Wantzen, P., Clochon, P., Doidy, F., Wallois, F., Mahmoudzadeh, M., Desaunay, P., ve Guillery-Girard, B. (2022). EEG
resting-state functional connectivity: evidence for an imbalance of external/internal information integration in
autism. Journal of Neurodevelopmental Disorders, 14(1), 1-14.
Yang,S., Liu, Z., Xiong, X., Cai, K., Zhu, L., Dong, X., ... ve Chen, A. (2021). Effects of mini-basketballtraining program
on social communication impairment and executive control network in preschool children with autism spectrum
disorder. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(10), 5132.
Yılmaz, K., (2021). Sosyal bilimlerde ve eğitim bilimlerinde sistematik derleme, meta değerlendirme ve bibliyometrik
analizler. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(2), 1457-1490.
Akşit, S., ve Yılmaz, E. B. (2024). Egzersiz müdahalelerinin otizm spektrum bozukluğunda bilişsel sürece etkisi ile lgili yapılmış̧çalışmaların
sistematik derlemesi. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi, 7(1), 70-88. DOI:https://doi.org/10.38021asbid.1400492
88
Zhang, Z., Peng, P., ve Zhang, D. (2020). Executive function in high-functioning autism spectrum disorder: a metaanalysis of fMRI studies. Journal of Autism and Developmental Disorders, 50, 4022-4038.
Zhang, Y., Tian, H., Tao, Y., Li, Y., Wang, D., ve Qin, L. (2023). A study on the effects of three game intervention
programs on executive functions of preschool autistic children. International Journal of Developmental
Disabilities, 1-11.
Zhao, F., Zhang, H., Wang, P., Cui, W., Xu, K., Chen, D., ... ve Wei, S. (2022). Oxytocin and serotonin in the modulation
of neural function: Neurobiological underpinnings of autism-related behavior. Frontiers in Neuroscience, 16,
919890.
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.
